غضب و خشم پدیده روحى پیچیده اى است که از عوامل و انگیزه هاى مختلف سرچشمه مى گیرد و شناخت این عوامل یکى از مهمترین اسباب تند خویى و غضب است، از جمله عوامل و اسباب زیر را مى توان نام برد که هر یک سهم مهمى در بروز این پدیده خطرناک روحى دارد از جمله:

1ـ قضاوت هاى عجولانه: در زندگى فردى و اجتماعى همه روز اخبار ناراحت کننده اى به انسان مى رسد، اگر فوراً به قضاوت بنشیند، آتش خشم در دل او شعلهور مى شود، و گاه دست به کارهاى زشت و خطرناکى مى زند، و چه بسا بعد از تحقیق و تحمل مى بیند اصل خبر نادرست یا حداقل ناقص بوده که اگر تحقیق مى کرد، هرگز خشمگین نمى شد.

آرى این قضاوت هاى عجولانه است که در طول تاریخ عامل عصبانیت ها و عواقب تلخ و دردناک شده است.

در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم که مى فرماید: «مِنْ طَبائِعِ الْجُهّالِ اَلتَّسَرُعُ اِلَى الْغَضَبِ فِى کُلِ حال; از طبیعت جاهلان این است که در هر حال به سوى خشم و غضب سرعت مى کنند (چرا که گرفتار قضاوت هاى عجولانه مى شوند).(1)

2ـ کمى ظرفیت: افرادى که داراى روح بزرگ، و فکر گسترده هستند، حوادث تلخ را در درون جان خود، تحمل مى کنند و نگه مى دارند، ولى افراد کم ظرفیت با کمترین ناملائمى از ناملائمات بر مى آشوبند، و گاه به زمین و زمان بد مى گویند.

حدیث بالا که سرعت غضب را از خوى جهّال شمرده بود اشاره اى به این حقیقت نیز مى تواند داشته باشد.

3ـ تکبر و خودبرتر بینى: افراد متکبر افرادى پر توقع اند و همیشه مایل هستند که دیگران حریم آنها را حفظ کنند، مقدم آنها را خیر مقدم بدانند و گرامى دارند و امتیازات خاصى براى آنها قائل شوند، اما هنگامى که این عکس العمل ها را از مردم نمى بینند به سرعت عصبانى و خشمگین مى شوند، در حالى که ریشه اصلى بدبختى در وجود خود آنها است و دوستان و اطرافیان مردم گناهى ندارند.

در حدیثى از حضرت مسیح(علیه السلام) نقل شده که ضمن شرح اسباب غضب یکى از عوامل آن را تکبر و عجب و خودبینى برشمرد.(2)

در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است که حواریون به او گفتند اى آموزنده نیکى ها به ما بگو از همه خطرناک تر چیست؟ فرمود: غضب خداوند است، عرض کردند: با چه وسیله اى از غضب خداوند در امان باشیم، فرمود: غضب نکنید. عرض کردند سرچشمه غضب چیست؟ فرمود: «اَلْکِبْرُوا التَّجَبُّرُ وَ مَحْقَرَةُ النّاسِ; تکبر و خودبزرگ بینى و مردم را کوچک شمردن».(3)

4ـ حسد و کینه توزى: افراد حسود و کینه توز، مواد اصلى کینه توزى را در درون دل نهفته اند، و دقیقاً همچون مخزن باروتى است که با نزدیک شدن به جرقه کوچکى شعلهور مى گردد، و آتش خشم از تمام وجودشان ظاهر مى شود. در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «اَلْحِقْدُ مَثارُ الْغَضَبِ; کینه توزى سبب خشم است».(4)

5ـ حرص و دنیاپرستى: افرادى که عشق و دلباختگى به دنیا وجودشان را پرکرده و حرص و آز در درون جانشان لانه گزیده، کمترین مزاحمت به منافع خویش را تحمل نمى کنند، و به سرعت بر مى آشوبند. و از آنجا که زندگى اجتماعى خالى از مزاحمت هاى پى در پى نیست، بلکه مى توان گفت مزاحمت هاى جزئى همه روز وجود این گونه افراد غالباً خشمگین و عصبانى هستند و اگر نتوانند، خشم خود را بر سر این و آن بریزند، درون جانشان را همچون خوره مى خورد.

در ادامه حدیثى که از حضرت مسیح(علیه السلام) در بالا اشاره کردیم نیز اشاره به این عامل شده و مى فرماید: «وَشِدَّةُ الْحِرْصِ عَلى فُضُولِ الْمالِ وَ الْجاهِ; شدت حرص بر فزونى مال و مقام».

منبع: مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن 3.

........................................................................................

________________________________________

1. شرح غررالحکم، جلد 6، صفحه 28، حدیث 9351.

2. محجة البیضاء، جلد 5، صفحه 304.

3. سفینة البحار، ماده غضب.

4.شرح غرر، جلد 1، صفحه 142، حدیث 530.